Tanım ve belirtiler: Karında gaz ve şişkinlik yakınmaları, Gastroenteroloji polikliniğine en sık yapılan başvurular arasında yer almaktadır. Gaz bazen sadece şişkinlik şeklinde tarif edilmekte, bu şişkinlik kimi zaman dıştan görünecek kadar belirgin olmakta, bazen de ağrıya yol açabilmektedir. Normalde günde birkaç kez, özellikle yemek sonrası mide henüz doluyken ağızdan; ortalama on-yirmi kez de aşağıdan anüs (makat) yoluyla atılır. Genelde gaza bağlı yakınmalar sık geğirme ve/veya aşırı miktarda aşağıdan gaz çıkarma şeklinde dile getirilir; daha seyrek olarak gazın aşağıdan ve/veya yukarıdan rahat çıkarılamadığından şikayet edilir. Gaz  çıkarma tüm gün boyunca devam ediyorsa toplu halde bir arada bulunulan ortamlarda kişi  için sosyal bir sıkıntı yaratabilir; gece de sürüyorsa eşler veya aile bireyleri arasında huzursuzluğa yol açabilir.

Aşağıdan çıkarılan gazın kokusu rahatsızlık verecek kadar kötüyse en sık olarak iki neden vardır; ya sülfür içeren gıdalara (proteinden zengin gıdalar, mercimek, lahana, brokoli, bira, gibi) ağırlık verilmiştir, veya bağırsaklarda çoğunlukla ishale yol açan bir hastalık durumu vardır.

Gaz rahatlıkla dışarı atılamadığı taktirde kıvrandırıcı, keskin ve batıcı karın ağrılarına veya karında belli bir bölgede düğümlenme-sıkışma hissine, ya da ağrı olmaksızın şişkinlik ve gerginliğe neden olabilmektedir.

Ne zaman doktora başvurmalı? Gaz yakınması, başka eşlik eden bir belirti olmadığı halde süreklilik arzederek kişinin yaşam kalitesini bozacak kadar rahatsızlık veriyorsa, ya da gaz yakınmasıyla birlikte kişide ciddi bir hastalığı düşündürecek belirtiler de varsa bir Gastroenteroloji uzmanına başvurulması gerekir; bunlar tekrarlayan bulantı-kusma, diyet yapmadığı halde kilo kaybı, kansızlık, süreklilik gösterip gezici olmayan ve hep aynı yerde olan karın ağrısı, ağırlık konmuş veya baskı hissi şeklinde göğüs ağrısı, dışkılama düzeninde bozulma ve kanlı dışkılamadır.

Gaza yol açan nedenler:

• Hava yutulması

Sık geğirme şeklinde çıkarılan gazın en önemli nedeni hava yutulmasıdır. Fazla hava en fazla hızlı yerken, sigara içerken, sakız çiğnerken, heyecan ve aşırı stres nedeniyle fazla yutkunmakla yutulur. Yutulan havanın bir kısmı daha alt sindirim sistemine geçebilir.

• Gaza yol açan yiyecek ve içecekler
• Yüksek oranda lif içeren gıdalar

Kompleks şekerler olarak bilinen yüksek oranda lif içeren gıdalar sindirim sistemimizin düzgün olarak çalışması için önerilen gıdalar arasındadır, bunlar aynı zamanda yavaş emilerek kana geçtiklerinden kan şekerini ve kolesterol düzeylerini düzenleyici rolleri de vardır. Bu gıdalar sağlıklı olmasına rağmen gaz oluşumuna yol açabilirler. Bunlara örnek vermek gerekirse mercimek ve fasulye gibi bakliyat ürünleri; bezelye, karnabahar, brokoli, lahana ve turpdur.

• Süt ve gluten. Sütte ağırlıklı bulunan laktoz şekerini kimimiz yeterince parçalayamaz; sindirilmeden kalın bağırsağa ulaşan laktoz bakteriler tarafından hidrojen gazı açığa çıkacak şekilde parçalanır ve gaza yol açar. Parçalanamayan laktoz miktarı fazla olduğu taktirde bazen bağırsaklardan su çekerek gazla beraber ishale de yol açabilir. Süt ürünleri daha az laktoz içerdikleri için genelde süt kadar gaz yapması beklenmez; hatta yoğurtta laktozu parçalayan enzimleri içeren bakteriler de bulunmaktadı; bu nedenle yoğurt yenmesiyle sütteki kadar gaz ya da ishal yakınması olmaz, ancak seyrek olarak bazı hassas kişilerde süt ürünleri de rahatsızlık verecek kadar gaz yakınmasına neden olabilir. Buğday, arpa, yulaf, çavdar gibi tahıllarda gluten adlı bir protein bulunmaktadır; bu proteine karşı ince bağırsakların kronik allerjisi Çölyak hastalığı olarak bilinir; gaz ve şişkinlikle beraber genelde kronik ishal ve kilo kaybının da eşlik ettiği bir hastalıktır. Çölyak hastalığı olmadığı halde sadece glutene duyarlılık nedeniyle gaz ve şişkinlik olması son yıllarda araştırılan bir konudur.
• Karbonatlı içecekler (soda, gazoz)
• Alkollü içecekler (özellikle bira ve kırmızı şarap)
• Tatlandırıcı ve tatlandırıcı içeren yiyecek ve içecekler (sakız, üzerinde “light” ya da şekersiz yazan gazoz, kola, meyve suları, yiyecekler). Sık ya da sürekli olarak tatlandırıcı veya tatlandırıcı içeren ürünlerin kullanımı bazen nedeni bulunamıyan kronik ishalin de sebebi olabilir.
• Kafeinli içecekler (Türk, kahvesi, neskafe, kola, “ice tea”, enerji içecekleri vb.)
• Sigara
• Baharatlı gıdalar

• Kabızlık

Gün uzaması şeklinde seyreden, yani dışkılama sıklığı üç gün veya daha fazla olmaya başlayanlarda, kalın bağırsaklarda biriken dışkı, gaz geçişini zorlaştırarak şişkinlik ve ağrıya yol açabilir.

• Gaza yol açan hastalık durumları

Karında gaz ve gaz ağrıları durup dururken, aniden başlamışsa ve ağrı sürekli ve şiddetliyse daha başka ciddi hastalıkların habercisi olabilir. Bunlar en sıklıkla koroner damar hastalığı, safra kesesi taşlarına bağlı safra kesesi iltihabı, akut pankreatit, kalın bağırsak divertiküllerinin (kalın bağırsakda baloncuk şeklinde çıkıntılar) akut iltihabı ve akut apandisittir. Daha kronik seyirli hastalıklar ise irritabl (huzursuz) bağırsak sendromu, iltihabi bağırsak hastalıkları (ülseratif kolit, Crohn hastalığı), diyabete bağlı bağırsaklarda bakteriyel aşırı çoğalma (diyabetik bir hastada gaz ve şişkinlikle birlikte uzun süren ishaller başlarsa düşünülmelidir), Çölyak hastalığı, kısmi veya tam bağırsak tıkanıklığı yapabilen hastalıklar (eski geçirilmiş apandisit, rahim-yumurtalık çıkarılması veya kasık fıtığı gibi batın içi operasyonları bazen kısa dönemde, bazen de yıllar sonra  karın içi yapışıklıklarına neden olabilmektedir; bu da bağırsaklardan gaz ve gaita geçişine engel olarak bağırsak tıkanıklığına yol açabilir; ilerlemiş ince ve kalın bağırsak kanserlerinde de benzer durum oluşabilir), kronik pankreatit, kronik prostat iltihabı ve karında “asit” denilen sıvı birikmesidir.

Gaz  fazlalığı nasıl tesbit edilir?

Fazla gaz, hastanın yakınma tarzına ek olarak en iyi gözle muayenede karnın şiş ve gergin görülmesiyle ve elle karın muayenesinde “timpanizm” denilen, karından adeta davula vurulmasıyla elde edilen sese benzer bir ses duyulmasıyla ayırt edilir. Karın şiş ve gergin olduğu halde tahtaya vurur gibi mat bir ses duyulursa bu sefer doktor bunun gazdan değil karın içinde toplanmış sıvı veya kitleden olabileceğini düşünür. İrritabl (huzursuz) bağırsak sendromu olup gaz yakınması olanların gaz miktarı, gaz yakınması olmayan normal bireylerdekiyle benzer miktarlarda bulunmuştur; burada fazla gaz olmadığı halde çok gaz varmış gibi hissedilmesinin nedeni bağırsakların çalışma düzensizliğidir; yer yer spazm halinde kasılmalar, buna karşılık aynı anda bazı bölgelerde bağırsak hareketlerinin durması ve bu hareketlerin kimi zaman yukarıdan aşağıya doğru olması gerekirken aşağıdan yukarıya doğru olması hastada gaz, şişkinlik ve ağrıya yol açabilmektedir. Gaza eşlik eden diğer yakınmaların varlığına göre altta yatan ciddi bir hastalık olup olmadığını anlamak için daha ileri tetkikler istenebilir; bunlar genelde ayakta düz karın grafisi, ultrasonografi, bilgisayarlı tomografi, yemek borusu, mide, ince bağırsakların incelenmesine yönelik endoskopi, ve kalın bağırsakları görüntüleyen kolonoskopidir. Bu tetkiklerin hepsi yapılacak diye bir kaide yoktur. Kuşkusuz doktorunuz tanıya yönelik en uygun tetkikleri sizden isteyecektir.

Tedavi:

Doktorunuz size soracağı sorularla öncelikle gaza neden olabilecek ciddi bir hastalık durumu olup olmadığını bulmaya çalışacaktır. İlk sorgulama ve doktor tarafından muayeneniz sonrasında gerekli görüldüğü taktirde daha ileri tetkikler istenebilecektir. Burada ilk olarak gaz yakınmasının gerçekte başka bir hastalık tarafından oluşmadığının gösterilmesi gerekmektedir. Sorgulama ve tetkik sonuçlarına göre bir hastalık tanısı konursa öncelikle o hastalığın kendisi tedavi edilir, bazen de saptanan hastalığın yol açtığı eksiklikler en azından yerine konabilirse (örneğin kronik pankreatitte sindirim enzimleri eksikliğinin yerine konması gibi) yakınmalar kontrol altına alınabilir. Gazın herhangi bir hastalıkla ilişkisi olmadığı gösterilirse gıdaları tüketme biçiminizde, diyet alışkanlıklarınızda ve yaşam tarzınızda bir takım düzenlemeler yapılabilir. Bunlara ilave olarak bazı beslenme desteği ürünler veya ilaçlarla rahatlama imkanı olabilmektedir.

• Hızlı yeme alışkanlığınız varsa bunu engellemek çok zordur; ancak üstünde durulduğu taktirde daha yavaş yeme alışkanlığı kazanabilirsiniz; veya iyi çiğnemeye çalışın. İyi çiğnenmeden yutulan gıdalar iyi sindirilemediği için de gaz ve şişkinliğe yol açabilirler. İyi çiğneyememe bazen diş, diş eti hastalıkları ve kullanılan diş protezlerinin çeneye iyi oturmamasıyla da ilişkili olabildiğinden gerekirse diş hekimi kontrolü ihmal edilmemelidir.
• Sevdiğiniz ve tüketmekten vazgeçemediğiniz, hem de sağlıklı olduğu halde gaza yol açan yiyecekleri (karnabahar, brokoli, lahana gibi) daha az miktarlarda veya gün içindeki öğünlere bölerek tüketmekle tolere edip edemediğinizi kontrol edebilirsiniz.
• Sürekli sakız çiğnemek, sigara kullanmak, içecekleri pipetle içmek, sert şekerleri emerek tüketmek fazla hava yutulmasına yol açtığından bunlardan uzak durulmalıdır.
• Tatlandırıcı ve tatlandırıcı içeren içecek ve yiyeceklerden sakınılması gerekir; bunlar kompleks karbonhidrat gruplarından olup ince bağırsaklarda sindirime uğramadan geçtiklerinden kalın bağırsaktaki bakteriler tarafından parçalanırlar ve gaz oluşumuna sebebiyet verebilirler.
• Düzenli aerobik tarz egzersiz (tempolu yürüyüş, bisiklete binmek, yüzmek gibi) gazın sindirim sisteminden uzaklaştırılmasına yardımcı olabilir.
• Süt gaz yakınmalarını artırıyorsa Laktaz enzim desteği veya laktozu alınmış süt, ya da daha az gaz yakınması yapan veya hiç yapmayan yoğurt gibi süt ürünleri tercih edilebilir; simetikon küçük gaz kabarcıklarını birleştirir, böylece daha büyük gaz kabarcıkları oluşturarak gazın hem ağız yoluyla, hem de anüsden rahat çıkmasını sağladığı öne sürülmektedir; bazı olgular yarar görebilir; yine bazı hastalarda gazları geniş yüzeyiyle içine emen aktif karbon verilebilir. Mide asidini baskılayan ilaçlar da oniki parmak bağırsağına sunulan asit miktarını azaltmak suretiyle gazı azaltmada etkili olabilirler. Probiyotikler, gaz yapmayan canlı faydalı bakterileri içermektedir; ağızdan alındıkları taktirde kalın bağırsaklarımızda bulunabilen gaz yapan bakterilerin yerini alarak gaz yakınmalarını gidermede yardımcı olabilirler. Bazı hastalar bağırsaktaki gaz yapan bakterileri yok eden antibiyotiklerden yararlanabilirler. Hekim yukarıda sözü edilen bu ve buna benzer ürünleri hastaların gazdan yakınma tarzlarını da göz önüne alarak kendi tecrübesine göre tek başına veya kombine olarak verebilir.

Son olarak tedavide çok önemli bir nokta da şudur; özellikle yakınmaları uzun zamandan beri olan önemli bir kısım hasta vardır ki, yapılan tüm araştırmalara rağmen gaz ve şişkinliğin ciddi bir hastalıkla ilişkisi bulunmaz. Buna rağmen bastalar yakınmalarının altında doktorların bir türlü bulamadığı, gizli kalmış, ciddi bir hastalık olduğu kanaatine sahiptirler. Bu aşamada hekimin anlaşılır ve doyurucu bir şekilde hastalarına bilgi verip endişelerini gidermesi gerekmektedir. Hastanın kendisinde ciddi bir hastalığın bulunmadığına inanması bile kimi zaman yakınmaların geçmesine veya en azından hafiflemesini sağlayabilmektedir.

Dr. Abdullah Okan
İç Hastalıkları ve Gastroenteroloji Uzmanı